Do zadań IKN, wymienionych w powołującym go do życia rozporządzeniu Rady Ministrów, należy „kształcenie i doskonalenie nauczycieli, innych pracowników szkół i placówek oświatowo-wychowawczych podległych ministrowi oświaty i wychowania oraz prowadzenia badań naukowych w zakresie kształcenia nauczycieli”. Rozporządzenie to określa również kierunki i zakres działalności Instytutu. Bardziej szczegółowo zadania te precyzuje Statut Instytutu Kształcenia Nauczycieli. Z obu tych dokumentów wynika, że IKN ma czynnie uczestniczyć we wszystkich poczynaniach mających na celu podniesienie na wyższy poziom pracy nauczyciela, a w szczególności zaś w kształceniu nowych kadr nauczycielskich oraz w doskonaleniu, dokształcaniu i samokształceniu zawodowym wszystkich czynnych nauczycieli.
Rola IKN i jego oddziałów w odniesieniu do każdej z tych dziedzin jest różna. Najogólniej mówiąc, wyraża się ona w pracach koncepcyjnych dotyczących kierunków i programów studiów, w pracach badawczych związanych z oceną efektywności kształcenia i doskonalenia oraz w działalności organizatorskiej niezbędnej do stworzenia i racjonalnego wykorzystania zaplecza dla potrzeb doskonalenia nauczycieli. Chodzi tu o odpowiednie wydawnictwa, włączenie do realizacji wymienionych zadań środków masowego przekazu oraz powołanie wyspecjalizowanych środków naukowo-badawczych. Ze względu na charakter podejmowanych prac funkcje IKN można więc określić jako dydaktyczne, organizacyjne i naukowo-badawcze, ściśle zresztą ze sobą powiązane. Przyjrzyjmy się teraz dokładniej poszczególnym dziedzinom pracy IKN.